رصدخانه خورشیدی نقش رستم قدیمی­ترین رصدخانه خورشیدی جهان:دکتر رضا غیاث ابادی

رصدخانه خورشیدی واقع در نقش رستم که به اشتباه آن را یک آتشکده می­دانند (کعبه زرتشت) در واقع قدیمی ­ترین رصدخانه خورشیدی در جهان بعد از رصدخانه زرتشت می­باشد (به مقاله رصدخانه زرتشت در همین وب سایت رجوع شود) که مبدأ گاه شماری و استخراج تقویم در ایران باستان بوده است. بررسی این رصدخانه این نظریه را که آغاز سال هخامنشی روز اول مهر ماه بوده است را تأیید می­کند. سال هخامنشیان سال خورشیدی حقیقی و از اعتدال پاییزی  تا  اعتدال پاییزی بعدی بوده است. جشن بزرگ آنان جشن مهرگان بوده است که در اول مهر ماه و همزمان با جشن­های سال نو، و یا پیرو گاه شماری اوستایی در روز مهر از ماه مهر انجام می­شده است. سازوکارهای دقیقی برای سنجش نزدیک شدن و آغاز سال نو در رصدخانه خورشیدی نقش رستم طراحی و تعبیه شده است. پس از مهرگان، جشن نوروز بزرگترین جشن­های سالیانه آنان بوده است. آفتاب سنج­های رصدخانه نقش رستم این واقعیت مهم را نشان می­دهد که ایرانیان باستان از واحد هفته استفاده می­کرده­اند. نقش رستم در 6 کیلومتری شمال تخت جمشید واقع شده است. در این محل و در سینه کوه سیوند چهار دخمه متعلق به پادشاهان هخامنشی تراشیده شده است. در برابر این دخمه­ها و در فاصله کمی از کوه بنای رصدخانه خورشیدی نقش رستم قرار گرفته است. این ساختمان بنایی از دوره هخامنشیان است که به احتمال زیاد در زمان داریوش اول ساخته شده است (کعبه زرتشت).

بنای نقش رستم برج مکعب مستطیل شکلی است با قاعده مربع که قریب 5/12 متر بلندی و 5/3 متر طول هر ضلع آن است. در ساختمان این برج به جز از سنگ آهک سفید رنگ و خاکستری رنگ از هیچ مصالح دیگری استفاده نشده است. سنگ­ها به طرزی بسیار صیقلی، چنان روی هم قرار گرفته­اند که احتیاج به ملات نداشته­اند سقف این بنا نیز تنها از سنگ ساخته شده است. سقفی متشکل از چهار قطعه سنگ که طرز تراش آنها شکل هرم کوتاهی را به آنان بخشیده است هنوز سالم مانده است. آیا مهندسان مدرک گرفته امروزی می توانند ساختمانی بسازند که 2500 سال آن را مانند بنای نوساخته ضمانت کنند. بنای نقش رستم از چهار جهت اصلی به اندازه 18 درجه انحراف دارد که اگر 3 درجه میل مغناطیسی منطقه را از آن کم کنیم انحراف آن از چهار جهت اصلی به 15 درجه می­رسد. در سوی شمال این بنا، پلکانی متشکل از 30 پله 25 سانتی متری قرار دارد. بر هر یک از سه ضلع شرقی، غربی و جنوبی بنا 6 شاخص خورشیدی یا آفتاب سنج به شکل پنجره نما دیده می­شود که از سنگ­های خاکستری رنگ ساخته شده است. در سه سوی شرق غرب و جنوب بنا دیواری وجود داشته که امروزه بقایای آن در زیر خاک مدفون است. بر پایین دیوار، سنگ نبشته­ای از دوره ساسانی دیده می­شود که ارتباطی به بنای نقش رستم ندارد. این بنا که تاکنون به کعبه زرتشت مشهور بوده است. به نام­های (کرنای خانه) ـ نقاره خانه و بُن خانه نیز نامیده شده است. بنا به تحقیقات، محقق ارجمند دکتر رضا غیاث آبادی این بَنا و بَنای مشابه آن در پاسارگاد، یک رصدخانه خورشیدی برای سنجش حساب سال و سال شماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول هر ماه خورشیدی و انقلابهای تابستان و زمستانی و اعتدالهای بهاری و پاییزی و بعضی دیگر رویدادهای مربوط به سالنامه نگاری بوده است. پس این بَنا رصدخانه خورشیدی یا زمان منبع یا شاخص خورشیدی است. اینک دلایل این موضوع را بررسی می­کنیم:

1- هر یک از ضلع­های بنای نقش رستم با چهار جهت اصلی 15 درجه غربی انحراف دارد. اگر این بنا با زاویه­ای غیر از این ساخته می­شد، هیچ یک از محاسبه­های خورشیدی یاد شده قابل انجام دادن نبود.

2- تغییرات زاویه بین گوشه­های آفتاب سنج­هایی که در سه طرف بنا کار گذاشته شده است با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ماه­های گوناگون سال برابر است.

3- در آفتاب سنج­های ردیف دوم ساز و کاری اندیشیده شده است که به موجب آن می­توان نزدیک شدن سال نو را هفته به هفته تشخیص داد.

4- ضلع­های عمقی آفتاب سنج­ها بر اضلاع دیگر آن به طور کامل عمود نیستند، بلکه به میزان کمی انحراف دارند تا سایه گوشه­های بیرون به طور کامل بر گوشه­های درونی منطبق شود، اگر این انحرافِ کم و جود نداشت چنین سایه­هایی تشکیل نمی­شد.

5- ساختمان در فاصله و تناسبی از کوه واقع شده است که طلوع خورشید در زمان انقلاب تابستانی بلافاصله در کنار لبه شرقی کوه و غروب خورشید در زمان اعتدال بهاری و پاییزی در لبه غربی کوه دیده می­شود.

6- هر چهار گوشه بنا به شکلی ساخته شده است که سایه آن روی زمین به شکل فلش و عقربه اندازه­گیری درمی­آید.

7- لبه بام بنا کامل صاف و بدون هر گونه برآمدگی یا فرو رفتگی است تا در ایجاد سایه­های تشکیل شده بر پله­ها خللی پیش نیاید.

8- پله­ها وضعیتی دارند که سایه لبه عمودی بنا به هنگام طلوع خورشید در هر یک از ماه­های سال به ترتیبی خاص روی آنها می­افتد.

9- در پله­ها ترتیبی وجود دارد که می توان نزدیک شدن آغاز سال هخامنشی را روز به روز تشخیص داد و معین کرد.

10- پله­هایی که در سوی شمال بنا وجود دارد برای بالا رفتن نیست و در واقع در حکم درجه­های یک صفحه مدرج است که کار آنها محاسبه زمان از راه ارتفاع خورشید در روز یعنی 47 درجه بوده است. زاویه فاصله انقلاب تابستانی از انقلاب زمستانی .

به کلیه علاقمندان به تاریخ، باستان شناسی و نجوم پیشنهاد می­کنیم کتابهای بناهای تقویمی و نجومی ایران تألیف دکتر رضا غیاث آبادی و رصد خانه مراغه تألیف دکتر پرویز ورجاوند را حتماً مطالعه کنند.

منبع: مجله دانشمند سال 1377 ـ مقاله دکتر رضا غیاث آبادی


دستگاه­های موسیقی ایران:

موسیقی ایرانی را شامل 7 دستگاه (آواز بزرگ) می­دانند و هر دستگاه شامل چند آواز کوچک، گوشه و نغمه است.

1- شور (الف: ابوعطا ـ ب: بیات زند ـ ج: افشاری ـ د: دشتی)

2- ماهور    3- همایون (اصفهان و بیات اصفهان)

4- نوا          5- سه گاه           6- چهارگاه

7- راست پنج گاه

1- دستگاه شور: از متداول ترین دستگاه ها در میان مردم ایران است. به خصوص متعلقات آن در بین عموم مردم معمول است. این دستگاه با جذبه و لطف خاص خود حالتی بسیار شاعرانه و دلفریب دارد. از ملال و حزن درونی حکایت می­کند و گاه با ناله­ای مؤثر و وقاری پوشیده از حجب و حیا همراه است. دستگاه شور، نمونه کاملی از احساسات و اخلاق ملی گذشتگان ماست.

2- دستگاه ماهور: این دستگاه دارای حالتی وقار گونه و مهیج است که به همین جهت مارشهای با هیجان وپرشور نظامی اغلب در این دستگاه است.

3- دستگاه همایون: دستگاهی است با شکوه، مجلل و آرام و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا که پر از عظمت، پختگی و سحر و افسون ماهرانه است. همایون دستگاهی است تفکر برانگیز همراه با صفات و عواطف عالی.

آواز اصفهان (بیات اصفهان): از آوازهای قدیم است که آن را بیات اصفهان هم می­گویند. آوازی است گاه شوخ و خوشحال و گاه محزون و غمگین ولی در مجموع جذاب و دلربا است. تأثیر اصفهان تأثیر و حالتی بین غم و شادی است.

4- دستگاه نوا: دارای احساس و وقاری است که با آهنگی ملایم و متوسط و نه چندان شادی بخش و نه زیاد دردناک و غمگین بیان احساسات می­کند. در موقع خستگی و فراغت، شنیدن نوا بسیار مطبوع است و آن را آواز خواب گفته و در آخر مجالس می­نواختند.

5- دستگاه سه گاه: دستگاهی است غم انگیز و حزن آور که ناله­هایش مؤثر و از ته دل است و بیشتر یادگار دردها و رنجهای نیاکان ماست.

6- دستگاه چهارگاه: نمونه کاملی است از تمام حالات و صفات موسیقی ما زیرا درآمد آن مانند ماهور، با وقار و متین، آواز زابل آن، دارای غم درونی است و آواز مخالف آن شکایت آمیز ولی مانند همایون باتجربه و تواناست. چهارگاه هم شادی می کند و هم گریه و زاری، گاهی خوشحال است و زمانی غم انگیز.

7- دستگاه راست پنجگاه: در راست پنج گاه تغییر مقام به سایر آوازها (دستگاه­ها) بسیار است و هر قسمت آن حالت یکی از آوازها را نشان می­دهد. به همین جهت راست پنجگاه از سایر دستگاه­ها کامل ­تر است. زیرا دارای تمام حالات و صفات دستگاه­های دیگر نیز هست. راست پنج گاه در حقیقت راهی است برای تمرین تغییر مقام به دستگاه­های دیگر و در این دستگاه به پنج مقام مُد گردی (مدولاسیون یا تغییر مقام) می­شود.

منبع: جاودانه­ها (1) ـ ترانه­ها و تصنیف­های ایران ـ مسعود زرگر